KEMPENLAND historie

In deel 1 van dit verhaal heb ik geprobeerd om het wegenpatroon rond Hapert vanaf de Middeleeuwen te reconstrueren als deel van het wegennet in Kempenland en van Brabant. Veel steun van betrouwbare kaarten heb je daarbij niet. Het is vooral terug redeneren vanaf de kaarten van Verhees en de militaire kaarten van rond 1836. Na 1836 worden er regelmatig nieuwe en redelijk betrouwbare kaarten gemaakt. Er bestaat zelfs een site (http://www.topotijdreis.nl/) waar je kunt inzoomen op bijvoorbeeld Hapert in 1854. Door met de jaartallen te schuiven komt er dan regelmatig een nieuwere (of oudere) kaart in beeld, die precies hetzelfde stukje Hapert laat zien! En daarmee natuurlijk alle veranderingen sinds de vorige kaart! Nog iets eerder (ca. 1830) waren de eerste kadasterkaarten en vormen die eigenlijk de basis voor de militaire kaarten al waren ze daar in eerste instantie niet voor bedoeld. In dit deel wil ik die ontwikkelingen in Hapert sinds 1830 na lopen.

Sigarenfabriek Claassen in de jaren 1950. Een symbool van de snelle ontwikkeling van Hapert van een agrarische gemeenschap naar een geindustrialiseerd dorp.
Vanaf midden jaren vijftig woonden mijn ouders en hun kinderen in het huis met de stal, op de foto achter de fabriek.

Oud Hapert

Ik heb eens gebluft dat ik het wegenpatroon in Hapert van rond 1960 nog prima in het geheugen had en dat ik dat zo kon uittekenen. Ik denk inderdaad dat ik dat nog kan, want rond die tijd ben ik uit Hapert vertrokken en het oude beeld is gewoon blijven hangen. Alleen ik kan het niet meer testen, want ik heb de bovengenoemde site gevonden en die heeft een kaart precies uit die periode. Nu is het natuurlijk niet meer duidelijk wat mijn 'oude' geheugen levert en wat recente informatie is. Ik ga dus gewoon op basis van de kaarten werken en begin met de militaire kaart van ca. 1836 en voor de details de eerste kadasterkaarten. Die militaire kaart uit 1836 staat overigens niet op de genoemde site, maar staat in de "Historische topografische Atlas Noord-Brabant 1836-1843". Die website begint met de kaart van Verhees (1794) en de volgende is een kaart uit 1854 die waarschijnlijk is afgeleid van de militaire kaart uit 1836.

Op een aantal kaarten in de serie uit 1836 zijn aan de onderkant van de kaart een aantal gegevens in potlood bij geschreven. Duidelijk gegevens die nuttig waren voor de militairen in geval van een oorlog, want de feitelijk oorlog met België was al in 1830, maar pas in 1839 werd de vrede getekend. Voor de dorpen in de huidige gemeente Bladel staan die gegevens hieronder.
Een paar opvallende punten. In alle dorpen zijn meer trekossen dan paarden. De reden is dat ossen goedkoper waren dan paarden: paarden zijn (ook) oorlogsmaterieel en bovendien duurder in onderhoud dan ossen. Paarden hebben granen (haver) nodig terwijl ossen met gras en hooi al een heel eind komen. In het gewone werk op de boerderij voldeden ossen bijna even goed als de paarden, alleen voor lange ritten over slechte wegen gaf men de voorkeur aan paarden voor de koets of kar. Bladel en Hoogeloon hebben relatief veel paarden en Bladel heeft ook nog eens heel veel paardenstallen. Mogelijk waren daar belangrijke wisselstations voor de paarden want die moesten natuurlijk ook af en toe bijtanken. Maar het aantal ossen en paarden samen is weer in dezelfde orde als het aantal karren. Waarschijnlijk waren ze dus toch vooral voor lokaal gebruik. (Opmerking 1)

Op de kadasterkaart (Opmerking 2) van ca 1830 staat de nieuwe weg Eindhoven - Arendonk nog niet, maar op de militaire kaart van rond 1836 (de 'onze' is van 1839) wordt de Oude Provinciale weg aangegeven als 'Grindweg'; grind was de eenvoudigste en goedkoopste manier om het wegdek enigszins te stabiliseren. In Hapert is weg kaarsrecht vanaf Duizel tot vlak voor de Beerze. Daar buigt de weg iets naar het zuiden en steekt zuidelijk van de toen nog bestaande watermolen de Beerze over naar Bladel. Waarschijnlijk lag de oorspronkelijke molenbrug noordelijk van de molen en is er dus een nieuwe brug gebouwd voor de grindweg. De molen is in 1857 afgebrand en niet meer herbouwd. Rond 1960 lag zuidelijk van de provinciale weg nog een deel van het stuwmeertje van de Hapertse watermolen. De grindweg was dus daar doorheen aangelegd!
Vlak voor deze brug staat op de kaart: 'Tol'. Dus daar moest betaald worden, waarschijnlijk aan de Rijksoverheid. Bij Eersel staat een tol bij de markt en in Bladel voorbij het centrum bij Raamskant, een naam die zo te zien niet meer gebruikt wordt, maar duidelijk is de brug over de Raamsloop bedoeld. In Bladel is de grindweg minder strak recht, waarschijnlijk is daar wel het oude wegtracé gebruikt.

De kadasterkaart ca. 1830 met een deel van Hapert; het noorden is boven. Bij het driehoekje rechtsboven komen De Voort (van boven), de Oude Provinciale weg (vanaf links) en de Kerkstraat (vanaf onder) bij elkaar. De Oude Provinciale weg naar Duizel bestaat nog niet. De kaart is een combinatie van twee kadasterkaarten: Hapert sectie C blad 2 en blad 3.

De details van de kadasterkaart.

In Hapert is het stratenpatroon goed te herkennen op de militaire kaart met bebouwing aan de grindweg van de Voort tot aan de Lindenstraat. Maar de kadasterkaarten geven meer details. Aan de grindweg ligt één perceel met een huis, ongeveer midden tussen de Voort en huidige de Abdijstraat, waar grachten omheen lopen (kadaster nummer 641-645, in rood 1). Bij het opmaken van het kadaster rond 1830 was de eigenaar burgemeester Jan Fransis Cornelis Meijer. Rond 1960 bestond een deel van die gracht nog en een beekje, de Vest, kwam er in uit.

Het Middeleeuwse kerkje bestond ook nog (kadaster 555, in rood 2) en werd sinds 1819 weer door de katholieken gebruikt. Het stond tussen de huidige Oude Provincialeweg, de Lindenstraat en het Kerkepad. De protestanten hadden een nieuw kerkje gebouwd (kadaster 629, in rood 3), vlakbij aan de andere kant van de Oude Provincialeweg. Naast de oude kerk stond het 'schoolhuis' (kadaster 554, in rood 4) waar waarschijnlijk de onderwijzer woonde. De school zelf stond aan het Kerkepad (kadaster 549, in rood 5).

Op 30 mei 1788 tekende Verhees het Middeleeuwse kerkje van Hapert dat toen gebruikt werd door de protestanten; mogelijk was hij toen hier in verband met zijn kaart.
Het is de oudste afbeelding van de kerk die ik ken. Recent is er een iets jongere tekening van de kerk op gedoken uit begin 1832. De Friese kapitein Cannegieter marcheerde in 1831 met zijn mannen vanuit Friesland naar Hapert in verband met de Tiendaagse Veldtocht tegen België. Hij verbleef begin 1832 een aantal dagen in het schoolhuis dat half achter de kerk uitsteekt. Het voormalig Protestants kerkje is dan net nieuw (1826) en staat links.

De tekening van Cannegieter lijkt betrouw- baarder dan die van Verhees en staat hieronder.

Dit is een tekening van de kerk van Hapert uit begin 1832. De Friese kapitein Cannegieter marcheerde in 1831 met zijn mannen vanuit Friesland naar Hapert in verband met de Tiendaagse Veldtocht tegen België. Hij verbleef begin 1832 een aantal dagen in het schoolhuis dat half achter de kerk uitsteekt. Het voormalig Protestants kerkje is dan net nieuw (1826) en staat links. Zie Opmerking 3.

Het oorspronkelijke Kerkepad was een voetpad, in principe dus niet voor karren, en dat liep van de Middeleeuwse kerk naar de eerste nieuwe kerk op het kerkhof. Vanaf de eerste kerk heet het eerste stuk nog steeds Kerkepad, maar vanaf de Van de Elsenstraat is het oude tracé verdwenen. Het Kerkepad liep van daar ongeveer in rechte lijn naar het Pastoriepad en kwam via de huidige Leeuweriklaan bijna recht voor de kerk uit. Het pad staat al op de kadasterkaart en lijkt dus in eerste instantie bedoeld voor de kerkgangers om vanaf de Kerkstraat naar de Middeleeuwse kerk te lopen en pas later voor de mensen van de Lindenstraat om naar de nieuwe kerk te gaan.
Maar er was nog een kerk in Hapert: de schuurkerk waar de katholieken lange tijd hun diensten hadden. Van 1648 tot ca 1672 waren katholieke erediensten verboden en moesten de katholieken in het geheim of over de grens naar de Mis, na 1672 werden schuurkerken toegestaan d.w.z. aan de buitenkant mocht niet zichtbaar zijn dat het gebouw iets met godsdienst te maken had. Ieder dorp had een schuurkerk en die van Hapert stond volgens Verhees in de buurt van het pleintje maar het is niet duidelijk waar precies. De schuurkerk was blijkbaar al afgebroken toen de kadasterkaarten gemaakt werden, maar de pastorie stond toen al op hetzelfde perceel (kadaster 482, in rood 6) naast het huidige kerkhof! Net als 100 jaar later! Dus vóór 1790 liepen de mensen het Kerkepad ook al vanaf de Lindenstraat richting het Pleintje om naar de (schuur)kerk te gaan!

Verder stonden er huizen en/of boerderijen aan de huidige Kerkstraat tot aan het Pleintje en dan nog een plukje aan de Ganzenstraat en verrassend veel gebouwen of gebouwtjes op Dalem. Op de kaarten van het kadaster is er dus nog geen weg tussen de Voort en de Kuil en verder richting Duizel, op de militaire kaart wel. Tussen de Voort en Duizel is het op die kaart aan de grindweg praktisch leeg. Alleen net voor de grens met Duizel staat wat kleine bebouwing en net over die grens ligt zuidelijk van de weg iets wat een visvijver zou kunnen zijn: een weijer of wijer en mogelijk de naamgever van dat deel van Hapert. Verder nog een paar huizen op Lemel en paar langs de weg uit Hoogeloon in de buurt van De Kuil. Dat was Hapert rond 1836, met toen zo'n 400 inwoners.

De gronden rond Hapert

Opvallend op de militaire kaart van ca 1836 (zie vorig artikel) is de grote Hapertse heide die van Landorp in Hoogeloon in één lange strook naar het zuiden loopt tot aan de grens met België. Er lopen veel paden of wegen dwars over de hei van Hapert naar Duizel en Eersel en natuurlijk de grindweg en de Eerselse dijk. Een lange noord-zuid weg liep van Dalem langs de westelijke rand van de hei naar het zuiden via De Pan naar de Bredase baan en naar de weg van Eersel naar Postel. In De Pan was toen bewoning. Ooit was daar een herberg, maar ik weet niet of die er rond 1836 nog was.
Tussen deze lange strook heide en het Dalems Stroompje en de Beerze hadden de boeren hun akkers en weilanden of hooilanden op de oude rivierduintjes. In het 'centrum' tot aan de Ganzenstraat, lagen de akkers bijna tot tegen de Beerze en de weilanden vooral tegen de heide. Bij de Beerze was het dus droger dan tegen de hei aan! In Dalem was het precies omgekeerd: daar liggen de weilanden tegen het Dalems Stroompje en de akkers tegen de hei. Richting De Pan staat wat bos waarschijnlijk voor hakhout. Aan de noordkant van Hapert is de strook rivierduinen smaller. Veel akkers zijn daar niet, wel veel wei- of hooilanden aan beide kanten van het Wagenbroeks Loopje. De belangrijkste toegang naar dit gebied, lijkt niet de Casterense dijk te zijn, maar het verlengde van wat nu Vestdijk en Abdijstraat heet. Het gebied tussen het Wagenbroeks Loopje en Landorp is een mengeling van akkers, bos en natte delen. Ik denk dat het gebied toen uit deels ontgonnen heide bestond met heel schrale akkers. In het aangrenzende gebied van Hoogeloon liggen bijna uitsluitend weilanden.

Rond 1900

Op de eerder genoemde site "topotijdreis" staan tussen 1850 en 1900 nog een aantal wat onduidelijke kaarten die afgeleid lijken van de militaire kaart uit ca. 1836. Grote veranderingen heb ik daarop niet gevonden.
De volgende militaire kaart is voor onze omgeving verkend in 1898 en die staat weer in een atlas met bijna dezelfde naam als de eerste maar met de aanduiding "ca. 1905". Maar dezelfde kaart staat ook op de "topotijdreis" site. Nu zijn er wel duidelijke veranderingen. Er is ondertussen kunstmest uitgevonden wat echter in en om Hapert volgens de kaart nog niet tot grote ontginningen heeft geleid. Wel is er duidelijk meer bos gekomen vooral rond De Pan en tussen het Wagenbroeks Loopje en Hoogeloon. De Provinciale weg is nu verhard (waarschijnlijk rond 1855). Ook de Loonse weg van Hoogeloon tot aan De Kuil en de weg van Eersel naar Postel staan aangegeven als verhard. Langs de Provinciale weg staat de stoomtram aangegeven en een telefoonverbinding! Dat lijkt zeer snel want de eerste openbare telefoonverbinding was in ons land in 1881 in Amsterdam.

Hapert ca 1898; ongeveer hetzelfde gebied als op de kaart van ca 1836. De nieuwe kerk staat er op, maar op de plaats van Middeleeuwse kerk staat ook nog iets: waarschijnlijk is de toren bedoeld. De windmolen (KM: korenmolen) staat er op, maar de boerderijen op de Wijer nog niet.

Er is een nieuwe kerk gebouwd aan de Kerkstraat op het huidige kerkhof. In 1857 is die in gebruik genomen, de officiële inwijding was pas 1862. Vooral in dit deel van Hapert, dus rond die nieuwe kerk, is de bebouwing duidelijk toegenomen. De toren van het Middeleeuwse kerkje is pas in 1902 afgebroken. Daarna heeft er een huis "D'ouwe toren" gestaan waar na de oorlog meester Nol vd Put van de jongensschool woonde. Er is ook weer een molen: de windmolen uit 1896 die er nu nog staat. Ook het kasteeltje staat op de kaart. Het was oorspronkelijk een jachtkasteeltje van de familie Van Sasse van Ysselt. Later, vanaf 1880, heeft o.a. burgemeester Van Eijck er gewoond en na de oorlog meester Mariën van de jongensschool.

Afbraak van de Middeleeuwse kerktoren in Hapert op 17 april 1902. De foto komt uit het boek "De verdwenen kerken van Noord-Brabant" door Wies van Leeuwen (Uitgeverij WBooks - 2017)

Tussen Dalem en Ganzenstraat ligt een heel groot 'leeg' veld dat aangegeven wordt als "Bouwland van Dalem" en dat gezien de arcering aan de rand hoger ligt. Er is geen indeling in percelen ingetekend, maar die staat wel op de kadaster kaarten. Op de eerste militaire kaart zijn die ook niet ingetekend, maar de percelen weilanden en hooiland wel. Misschien was de indeling van akkerland voor militairen niet relevant, want er zijn meer grote stukken akkerland leeg gelaten.
In 1900 had Hapert 600 inwoners, in 1920 bijna 850 en in 1930 950, een forse stijging.

Rond 1950

Er is een kaart uit 1925, waarschijnlijk een bijgewerkte versie van die 1898. De veranderingen zijn, in ieder geval in Hapert, minimaal en bijv. de nieuwe boerderijen op de ontginningen in De Wijer ontbreken. Daarna komt de oorlog. De eerste kaart daarna, is van 1950 en samen met een kaart uit 1956 tonen die het Hapert van mijn jeugd. En, veel belangrijker, het begin van de grote groei. Op de kaart van 1950 is de eerste 'nieuwbouw' te zien. Op de Casterense dijk, aan de kant van de Beerze, is een rijtje van vijf verschenen en dat waren huizen twee onder één kap. Waarschijnlijk waren die huizen al voor de oorlog gebouwd en vooral bedoeld voor arbeiders bij de sigarenfabriek Gebr. Claassen die al een dikke stip is geworden op de hoek van de Lindenstraat en Oude Provincialeweg. Op de Nieuwstraat aan de zuidkant staat op deze kaart eenzelfde rijtje van 5 woningen. Ik weet dat ze ook twee onder één kap waren, maar of ze verder hetzelfde waren weet ik niet. Dit waren dus de resultaten van de sociale woningbouw vóór de oorlog.
Op de kaart uit 1950 is de weg naar Dalem vanaf de Oude Provincialeweg helemaal verhard, maar de Castersense dijk en de Nieuwstraat nog niet. De boerderijen in de Weijer staan nu ook op de kaart en tussen De Voort en De Kuil staat één huis, de smidse? Maar de kerk staat nog op het kerkhof en dat is volgens mij niet juist.
Op de kaart van 1956 is de Nieuwstaat al wel helemaal van het Pleintje tot De Kuil verhard. Op die kaart is ook het eerste begin te zien van een echte nieuwe wijk of buurt. Men noemde het toen 'de nieuwbouw' en lag tussen de huidige Lindenstraat en de Van den Elsenstraat. In de eerste straten stonden weer woningen twee onder een kap. Ik heb er ook een aantal jaren gewoond in wat nu de Venweg heet. Ook in de geheel nieuwe Van den Elsenstraat stonden deze nieuwe woningen. En de kerk staat nu op de plaats waar die nog steeds staat.

In 1950 is de hei tussen Hapert en Eersel bijna verdwenen. Het deel onder de gemeente Hoogeloon is bijna helemaal ontgonnen, alleen in het uiterste zuiden onder De Pan is bos gekomen. Het aangrenzende deel dat onder de gemeente Eersel valt, is daarentegen bijna helemaal bebost! Hapert had in 1947 1520 inwoners en in 1960 2050 inwoners. Weer een forse stijging.

Van B115 naar de Lindenstraat 8

Eind vijftiger jaren was er een belangrijke verandering in de manier om in de gemeente Hoogeloon de weg te vinden. Vanaf de invoering van de Burgerlijke Stand werd niet alleen genoteerd dat iemand werd geboren, trouwde of overleed, maar ook wie in welk huis woonde. Daarvoor werden de huizen genummerd, niet per straat maar per dorp. In Hoogeloon begonnen de nummers met A, in Casteren met C en in Hapert en Dalem met B. De gemeente noteerde op kaarten wie bijvoorbeeld op B115 woonde en wie daar werd geboren, overleed, verhuisde etc. Wie de hoofdbewoner was werd vermeld met vrouw en kinderen, maar bijvoorbeeld ook inwonende ouders, knechten en dienstbodes. Een belangrijke bron voor stamboom onderzoek dus.
Als de kaart vol was, werd de laatste stand overgenomen op een nieuwe kaart. Straatnamen had de gemeente op deze manier niet nodig. Maar er was een belangrijk nadeel. Voor de nummering begon men in een hoek van het dorp te tellen. In Hapert vóór 1900 waarschijnlijk op de Hoogeloonse weg, na 1900 toen er boerderijen op De Wijer waren gebouwd, begon men daar. Het eerste huis kreeg nummer B1, het volgende B2 en dan natuurlijk B3. Als er tussen B2 en B3 een nieuw huis kwam kreeg dat nummer B2a. Maar zo om de tien jaar was het blijkbaar nodig om opnieuw te gaan tellen, meestal gebeurde dat als voorbereiding op een landelijke volkstelling. Dan begon men meestal weer in dezelfde hoek en bleven de eerste twee huizen de nummers B1 en B2 houden, maar B2a werd dan B3 en B3 werd B4. En als er verder niets veranderd was, kregen dus bijna alle huizen daarna een nieuw nummer: omdat er één huis was gebouwd! Grotere plaatsen waren om deze reden al eerder overgegaan op het gebruik van straatnamen en een nummering per straat. In de gemeente Hoogeloon gebeurde dat dus rond 1957/1958, het precieze jaar heb ik niet gevonden. Mijn ouders en hun gezin woonde toen op B115, soms vermeld als Kerkeind B115. Na een hertelling werd dat B131. Op oude foto's is nog te zien dat naast de voordeur een rechthoek wit geverfd was en daarin stond met zwart het huisnummer. En toen woonden we plotseling in de Lindenstraat op nummer 8. Dat ze de naam Kerkeind niet gebruikten, kan ik me wel voorstellen want er waren in Hapert door al die kerken ook al een Kerkstraat en een Kerkepad en het was lang niet altijd duidelijk waar die begonnen en eindigden. Dat er opvallend veel lindebomen in onze straat stonden, kan ik me niet herinneren.

Later dan 1960

De volgende kaart is van 1960 en de voornaamste verandering is de aanleg van de Provinciale weg om het dorp heen. Daarna is er natuurlijk nog veel meer verandert, maar de meeste mensen in Hapert weten daar waarschijnlijk meer over te vertellen dan ik. Ik weet tegenwoordig in mijn geboortedorp zo goed de weg, dat ik de Tomtom nodig heb als ik ergens in een 'nieuwe' straat moet zijn. Want Hapert is in hoog tempo doorgegroeid en heeft in 2018 ruim 5400 inwoners. Die groei heb ik niet van nabij gevolgd, dus het vervolg van dit verhaal laat ik aan anderen over.

Jan van Dingenen - 2018

Het verhaal over de wegen en regionale verbindingen van Hapert bestaat uit twee delen: zie hier onder.

Opmerkingen
- Opmerking 1: Een directe link naar de site "Topotijdreis" werkt niet goed. Type in Google of een andere zoekmachine gewoon Topotijdreis in.
- Opmerking 2: De eerste kadasterkaarten en de bij behoorde omschrijving staan online. Het is even zoeken, maar de informatie is dan ook zeer gedetailleerd en waarschijnlijk zeer betrouwbaar: Kadasterkaarten. Hapert is sectie C van Hoogeloon, Hapert en Casteren. Zie ook ref 57.
- Opmerking 3: Het boek "De Tiendaagsche Veldtogt: Journaal van de voetreis naar België 1830-1832" is het dagboek van Kapitein Hendrik Gerrit Cannegieter, Luitenant Kolonel van de Friesche Mobiele Schutterij. Het is uitgegeven in 2009 door een aantal van zijn nakomelingen, maar ik heb het nog niet in handen kunnen krijgen. Zie ook het Literatuur overzicht ref 59.

De kaarten
- De complete kaart van Verhees staat op Collectie kaarten en tekeningen van het Streekarchief Langs Aa en Dommel
- De militaire kaart uit 1836 staat in de "Historische topografsche atlas 1836-1843 - Noord-Brabant" (2008) Zie ref 53.
- De kaart uit 1898 staat in de "Grote historische topgrafische atlas ca. 1905 - Noord-Brabant" Zie ref 54.

Ontwikkeling in de dorpen
Over de ontwikkelingen in de dorpen gaan de onderstaande artikelen op deze site.

- 05. De aardappelziekte in Bladel en Hoogeloon
- 06. Bladel en Hoogeloon - naar de 20e eeuw
- 07. Hoogeloon: hoofdplaats in Romeins Kempenland?
- 09. De weg zoeken in Hapert - deel 1
- 10. De weg zoeken in Hapert - deel 2
- 23. Alle kerken in Hapert

Een overzicht van alle artikelen op deze site vindt U onder de tab "Artikelen" of klik "Hier"